وضعیت آزادی بیان در افغانستان نگران کننده است. طالبان پس از بدست گرفتن قدرت، در اولین اقدام فعالیت رسانه‌ها به‌ویژه زنان خبرنگار را زیر ذره بین گرفتند و دسترسی به اطلاعات را به شدت محدود ساختند. اکنون بیش از نیمی از رسانه‌ها در این کشور از فعالیت باز مانده‌اند و دست حاکمان جدید افغانستان تا اروپا نیز دراز است.
محدودیت‌های وضع شده از سوی طالبان، بزودی شرایط را برای شماری زیادی از خبرنگاران به‌ویژه زنان دشوار ساخت و همه برای نجات جان و ادامه زندگی راه فرار پیش گرفتند. خوش شانس‌های مانند آریا (نام مستعار) موفق شدند با قبول دشواری‌های بسیار از افغانستان فرار کنند. اما هنوز صدها خبرنگار و کارمند رسانه‌ای زیر فشارهای شدید این گروه تروریستی نفس می‌کشند و با وجود اطاعت از فرمان‌ها و خودسانسوری شدید با خطر تهدید، تعقیب، شکنجه و زندان روبرو اند.
سرنوشت نامعلوم در کشور جدید
آریا از گرداننده‌های موفق برنامه‌های سیاسی در یکی از تلویزیون‌های خصوصی در افغانستان بود. او روز بعد از تصرف کابل با هراس و دلهره اما از روی اعتماد به موضع جدید طالبان در قبال رسانه‌ها و زنان افغانستان به دفتر کار خود برگشت. به این امید که شاید طالبان این بار پای قول و قرار و تعهدهای که در مذاکره با آمریکا در دوحه قطر داشتند بایستند و از حقوق و آزادی‌های زنان حمایت کنند. اما خلاف انتظار او در نخستین روز کاری زیر سایه حکومت طالبان باید با لباس سیاه و نقابی بر چهره در تصویر ظاهر می‌شد، خبر شامگاهی را می‌خواند و پس از برنامه خبری هم گفتگویی زنده‌ای با مقام‌های بلند رتبه طالبان انجام می‌داد.
برای من که خود در خردسالی تجربه تلخ از زندگی زیر سلطه طالبان داشتم شجاعت آریا در جریان گفتگوی زنده با مقام‌های طالبان قابل قدر بود. اما او دیر دوام نیاورد و تنها چند روز پس از آن برنامه، از سوی طالبان تهدید شد و سرانجام از کار در رسانه دست کشید.
ناامیدی از سرنوشت تلخی که در انتظار او و دیگر زنان خبرنگار بود، پای آریا را در میان هیاهوی آن روزها به فرودگاه کابل کشید. او با دشواری بسیار موفق شد افغانستان را ترک کند.
آریا اکنون در آلمان زندگی می‌کند اما این‌جا هیچ دورنمایی برای آینده کاری وجود ندارد. او برای کار کردن در رسانه‌های آلمانی مجبور است دانش زبان خود را به سطح عالی برساند و منابع قابل اعتماد را بشناسد. از سویی هم ظرفیت جذب کارمندان در رسانه‌های فارسی زبان که از آلمان نشرات دارند بسیار محدود است و تقریباً هیچ کدام آنها توانایی استخدام تمام خبرنگارنی را که در تبعید به سر می‌برند، ندارد.
این تنها شرح حال آریا نیست بلکه سرنوشت تلخ صدها خبرنگار و کارمند رسانه‌ای افغانستان است که دست‌آوردهای بیست ساله خود را یک‌شبه از دست دادند و اکنون در سرنوشت نامعلومی بسر می‌برند.
عدم توجه سازمان ملل و دیگر نهادهای بین‌المللی
با وجود فشارهای طالبان بر رسانه‌های افغانستان و محدودیت شدید آزادی بیان در این کشور تاکنون هیچ اقدام عملی از سوی سازمان ملل و دیگر سازمان‌های بین‌المللی برای تحت فشار قرار دادن حکومت طالبان برای ایجاد تغییرات مثبت، صورت نگرفته است.
عکس از جریان تظاهرات زنان در کابل
در تازه‌ترین مورد سازمان حمایت از خبرنگاران افغانستان در نامه‌ای سرگشاده با امضای ۶۰۰ خبرنگار افغان به آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، از او خواسته است تا به خبرنگاران زندانی در زندان‌های طالبان، خبرنگاران گیرمانده در کشورهای سومی و «وضعیت اسف‌بار» رسانه‌ها در داخل افغانستان توجه جدی داشته باشد.
به گفته این سازمان، پس از تصرف قدرت توسط گروه طالبان در آگوست ۲۰۲۱، حدود ۳۸۷ رسانه که ۶۰ درصد از رسانه‌های افغانستان را تشکیل می‌دهند، مسدود شده و تاکنون ۱۱۵ تن از روزنامه‌نگاران افغان دستگیر، تهدید یا شکنجه شده‌اند که بیشترین رقم این خبرنگاران آسیب‌پذیر را زنان و دختران خبرنگار تشکیل میدهد.
همچنان سازمان گزارشگران بدون مرز تخمین می‌زند که از زمان تسلط طالبان در آگوست سال ۲۰۲۱ میلادی، ۸۰ درصد زنان خبرنگار در سراسر افغانستان کار خود را از دست داده‌اند یا این حرفه را ترک کرده‌اند.
تهدید به مرگ حتی خارج از مرزهای افغانستان
گزارشی که از سوی یک گروه پژوهشی به نام «شاهدان افغانستان» مستقر در لندن، به تازگی منتشر شد نشان میدهد که با به قدرت رسیدن طالبان، زنان خبرنگار نه تنها در افغانستان، حتی آن‌هایی که اکنون در بیرون از کشور به سر می‌برند، با تهدید و تحقیر روبرو اند.
برخی از زنان خبرنگار افغان که اکنون در کشورهای اروپایی یا در کشورهای همسایه افغانستان به سر می‌برند، در مصاحبه با تهیه کنندگان این گزارش گفته اند که افراد طالبان در شبکه‌های اجتماعی، به ویژه ایکس (توییتر سابق) و تیک‌تاک، آنان را تهدید به مرگ می‌کنند. این زنان گفته اند که افراد طالبان با ارسال تصاویر زننده به پیام‌خانه آنها و نیز دشنام‌ها و توهین‌ها آنان را تهدید می‌کنند که می‌توانند توسط عوامل خود در کشورهای خارجی نیز زنان خبرنگار افغان را هدف قرار دهند.
این موضوع حتی در گزارش اخیر سازمان گزارشگران بدون مرز در سویدن نیز ذکر شده است. خبرنگاران افغان شامل زنان و مردان که اکنون در کشور سویدن به سر می‌برند در این گزارش گفته اند که افراد طالبان در شبکه‌های اجتماعی آنها را تهدید به مرگ کرده اند. یکی از خبرنگاران زن اهل افغانستان که اکنون در سویدن زندگی می‌کند، در این گزارش گفته است که دیدگاه‌های توهین‌آمیز و پیام‌های تهدید کننده از سوی افراد طالبان در شبکه‌های اجتماعی در دو سال گذشته به شدت افزایش یافته است. او حتی گفته است که برخی از افراد طالبان با ارسال تصاویر زننده جنسی زنان خبرنگار را مورد آزار و اذیت قرار می‌دهند.
دشواری‌های حرفه خبرنگاری در افغانستان
خبرنگاری برای زنان در افغانستان از ابتدا حرفه‌ی پر از استرس و دردسر ساز بوده است. در بسیاری از خانواده‌ها کار کردن در رسانه‌ها هنوزهم تابو است و مبارزه با این تابو شجاعت و قربانی می‌خواهد.
قبل از سقوط حکومت سابق افغانستان در تابستان ۲۰۲۱، نیز وضعیت خبرنگاران زن در افغانستان پیچیده بود. در طول سال‌ها پس از سقوط اولین حکومت طالبان در سال ۲۰۰۱، با وجود پیشرفت‌های قابل‌توجه در زمینه حقوق زنان و رسانه‌ها، خبرنگاران زن همچنان با مشکلاتی مواجه بوده‌اند.
پس از سقوط حکومت قبلی طالبان در سال ۲۰۰۱، تعداد زیادی رسانه‌های مستقل در افغانستان تشکیل شد و به خبرنگاران زن اجازه حضور در صحنه‌های مختلف و گزارش‌دهی از وقایع را داد. با این حال، همچنان در برخی مناطق و در شرایط خاص، خبرنگاران زن از سوی گروه‌های مختلف با تهدیدها و خطرات امنیتی مواجه بودند.
قربانیان آزادی بیان
به جرات می‌توان گفت که زنان در افغانستان در دو دهه گذشته برای حضور در رسانه‌ها قربانی‌های بی‌شماری داده‌اند. قتل‌های مرموزی زنانی همچون شیما رضایی، خبرنگار شبکه تلویزیونی طلوع، ثانگه آماج، گوینده خبر در شبکه تلویزیونی شمشاد، ملاله میوند، خبرنگار و گوینده یک تلویزیون محلی در استان ننگرهار در شرق افغانستان و ده‌ها زن خبرنگار دیگر که هر کدام در منطقه و در میان هم نسلان خود پیشرو و الگو بودند، نمونه بارزی از قربانی‌های زنان خبرنگار در دو دهه اخیر بود.
با این حال، دو دهه گذشته را می‌توان فرصتی برای ظاهر شدن زنان در رسانه‌ها و سکویی برای بیرون شدن صدای زنانه و اعتراض زنانه از پستوی خانه‌ها دانست.
اما اکنون، با بازگشت دوباره طالبان به قدرت، یک بار دیگر سریال قتل‌ها، بازداشت‌ها و ناپدیدشدن‌های خبرنگاران زن آغاز شده است، با تفاوت این که اکنون بسیاری از این قتل‌ها از چشم رسانه‌های بین‌المللی پنهان می‌مانند زیرا منابع نزدیک به قربانیان حاضر به صحبت با رسانه‌ها نیستند و از ترس انتقام‌جویی طالبان سکوت اختیار می‌کنند.
این مقاله در همکاری بین امل هامبورگ و روزنامه آبندبلات هامبورگ (Hamburger Abendblatt) نوشته شده و نسخه آلمانی آن در شماره روز چهارشنبه، ۶ سپتامبر ۲۰۲۳ روزنامه آبندبلات چاپ شده است.
Foto: @HashteSubhDaily/X
