زبان مادری، اصطلاحی است و الزاما به مفهوم زبانی که مادر انسان با آن صحبت می‌کند، نیست. از نظر کارشناسان این رشته، زبان نخست در مقایسه با زبان‌های که یک فرد بعدا فرا می‌گیرد، جایگاه مستحکمی دارد و به آسانی فراموش نمی‌شود ( البته این تحقیق روی نوجوانان، جوانان و بزرگ‌سالان صورت گرفته است). هم‌چنان می‌توان گفت: زبان مادری زبانی است که کودک با آن سخن گفتن را یاد می‌گیرد و بعد با آن توانایی اندیشیدن و صحبت کردن را بدست می‌آورد.
از چند سال به اینسو در آلمان زندگی می‌کنم و کودکان مهاجر زیادی را دیده ام که توانایی سخن گفتن به زبان مادری شان را ندارند و اگر هم دارند بسیار به شکل ناهمگون و یا اگر بخواهند به زبان مادری شان گپ بزنند بیش از ۸۰ درصد از کلمات آلمانی استفاده میکنند. بارها دیده ام که حتی اعضای خانواده نیز به زبان مادری شان راحت نیستند و به آلمانی صحبت میکنند.
برای ریشه یابی این موضوع سراغ خانواده‌های می‌روم که کودکان شان نمی‌توانند به گونه راحت به زبان مادری شان سخن بگویند. محمد عرفانی ۶۵ ساله آلمانی-افغان‌تباری است که هنگام تجاوز ارتش سرخ شوروی پیشین از افغانستان فرار کرد و به آلمان مهاحرت نمود. از او در باره این موضوع می‌پرسم؟ آقای عرفانی با آنکه در اصل می‌پذیرد که هر کودک باید بتواند به زبان مادری اش سخن بگوید، اما تاثیرات محیطی را بالاتر از هر چیز دیگر می‌داند :”بیائید واقع‌بین باشیم – وقتی کودکی ساعت ۸ صبح به مدرسه می‌رود و ساعت ۳ بعد از ظهر به خانه برمی‌گردد و بعدا برای تفریح به پارک می‌رود و پس از آن به تماشای تلویزیون می‌نشیند و تقریبا بیش از ۹۰ درصد از زمانش را در محیط آلمانی‌زبان سپری می‌کند، پس چه توقع داشته باشیم که این کودک زبان مادری اش را فراموش نکند.”
از او می‌پرسم که پس نقش والدین دراین بین چیست؟ آقای عرفانی می‌گوید که :”من چهار فرزند که دو فرزندم در افغانستان و دوی دیگرش در آلمان به دنیا آمده اند و سه فرزندم تشکیل خانواده داده و خود فرزندانی دارند. دو پسرم هنگامی که کودک بودند از افغانستان خارج شدند و تا حدی می‌توانند دری سخن بگویند و اما دو فرزند دیگرم که در آلمان بدنیا آمده اند، می‌توانند زبان دری را بفهمند، اما در گویش زبان دری مشکل دارند و درست مانند کسانی صحبت میکنند که تازه آلمانی و یا اینگلیسی را یاد گرفته باشند. همه اینها برمی‌گردد که شما از کدام زبان بیشترین استفاده را می‌کنی؟ بلی زبان وحشی است، اگر از آن استفاده نکنی، به مرور فراموش و بعدا بکلی نابود می‌شود. این یک واقعیت است و باید پذیرفت.”
والدین نیز تا حدی مقصر هستند
صبور زمانی مسئول خانه فرهنگ افغانستان در برلین به این باور است که والدین نیز تا حدی در فراموشی زبان مادری کودکان شان مقصر هستند. او می‌گوید که :”هنگامی که کودکان در کودکستان و یا مدرسه کلمات و یا واژه‌های آلمانی یاد می‌گیرند و معادل آن را در زبان دری نمی‌دانند و هنگامی که بخواهند به زبان مادری شان صحبت کنند، ناخودآگاه از واژه‌های آلمانی استفاده میکنند. به گونه مثال وقتی کودکان بخواهند برای والدین شان در باره کارخانگی توضیح دهند می‌گویند که “من Hausaufgabe را Fertig کردم” و ده‌ها و صدها جمله که فعلا نه آلمانی کامل است و نه دری کامل، در میان کودکان مروج شده و به آن صحبت میکنند و می‌توان گفت که بسیاری از کودکان با پس‌زمینه مهاجرت به زبان “مختلط” صحبت میکنند و در درازمدت همان یک و یا دو واژه دری نیز از جمله حذف می‌شود.”
آقای زمانی نقش والدین را در یادگیری زبان مادری را حیاتی می‌خواند و می‌افزاید که خانواده‌های نیز هستند که در محیط خانه بر سخن گفتن به زبان مادری تاکید دارند و کودکان آن‌ها به زبان مادری شان صحبت میکنند. به گفته آقای زمانی، این مشکل تنها گریبان‌گیر خانواده‌های افغان نیست، بل تمامی کودکان با پس‌زمینه مهاجرت با این مشکل روبرو هستند و تنها راه حل این معضل صحبت کردن والدین در خانه به زبان مادری است. آقای زمانی می‌گوید که تجربه نشان داده که اگر شما زبانی را تکرار نکنید، به مرور فراموش و در نهایت از ذهن پاک می‌شود.
متن: نورالله رحمانی
Photo: epd-bild / Andrea Enderlein
